सन्दर्भ : नेपाली टोपी दिवस – ‘हराएको मेरो शिर’

• शम्भु सुस्केरा
• पुस १६, २०८०
• 0

शिर, टाउको वा कुनै पनि वस्तुको सबैभन्दा माथिको भाग भन्ने बुझिन्छ । कुनै समुह, संस्था, संगठन र देशको प्रमुख मान्छेलाई पनि टाउको वा टाउके नै भनिन्छ । कुनै पनि प्रकारको टाउकोको कुरा गरौँ यससँग भूगोल, पहिचान, राष्ट्रियता र प्रतिष्ठा गाँसिएर आउने रहेछ ।

मानिसको टाउको झट्ट हेर्दा सबैको उस्तै देखिन्छ तर ठ्याक्कै उस्तै हुँदैन । कोही बटुलो, कोही अलि लाम्चो, कोही अगाडि उठेको कोही पछाडि, कसैको कतै खाल्डो कसैको कतै डाँडो । तैपनि टाउको नै हो । त्यसको अर्थ र कर्म एउटै हुन्छ ।

संसारभरिका टाउकाहरुमा कपाल हुन्छ, कपालको नाम फरक हुनसक्छ तर त्यो उम्रिनुको उद्देश्य फरक नहोला । रङ्मा कालो, खैरो, फुलेर सेतो अनेक हुनसक्छ । र कपाल झरेपछि ताक्लु पनि हुन्छ टाउको । एउटै टाउकोले अनेक रुप धारण गर्दै समय र पहिचान व्यतित गरेको हुन्छ ।

यी अनेक टाउकोमा मानिसले आफ्नो रुचि र पहिचान अनुसारका टोपी लगाउँछन् । धेरैले टोपी नलगाउन पनि सक्छन् ।

अब कुरा गरौँ टोपीको इतिहास र उद्देश्यका बारेमा । के होला त टोपी लगाउनुको उद्देश्य ? कहिलेदेखि कसले किन लगायो होला टोपी ? सबैभन्दा सुरुमा लगाएको टोपी कस्तो थियो होला ?

नेपाली टोपीको चलन निकै पुरानो मानिन्छ । डेभिड क्रिस्चियनले लेखेको ‘हिस्ट्री अफ रसिया, सेन्ट्रल एसिया एन्ड मंगोलिया’का अनुसार इसापूर्व आठौं शताब्दीदेखि नै युरेसियाका घाँसे चउरमा घोडामाथि चढेर लडाइँ गर्ने शकहरू चुच्चे टोपी लगाउँथे । मानव जातिको इतिहासमा सबभन्दा पहिले घोडा चढेर लडाइँ गर्ने यस शक जातीकै टोपीको विकसित रूप नै खस जातीले प्रयोग गर्ने आजको नेपाली टोपी हुन सक्ने योगी नरहरीनाथको भनाई छ ।

संसारभरका मानिसले अनेक थरिका टोपी लगाउँछन् । नेपालमै पनि ढाका टोपी, भादगाउँले टोपी, बाबुराम भट्टराईले लगाउने खालको समतल टोपी, कपडा वा बाँसको चोयाबाट बनाइने छत्रे टोपी, जाडोमा लगाइने उनीका अनेकखाले टोपीहरू लगायत विभिन्न खालका टोपीहरु लगाइन्छ ।

तैपनी टोपीको जन्म कहिले भयो, यसको नामकरण टोपी भनेर कसले ग¥यो, कसरी टोपीले नाम पायो भन्ने बारेमा ठ्याक्कै यही हो भन्ने प्रमाण छैन । संस्कृत भाषामा शिरअस्त्र अथवा शिरको सुरक्षाका लागि लगाउने सामग्रीले टोपीलाई बुझाउँछ । नेपाली शब्दकोशमा शिर छोप्ने, शिरको शोभा बढाउने वा शिरको रक्षा गर्नका निमित्त चाउलो वा घेरा हाली सिएको वस्त्र, शिरपोस भनेर वर्णन गरिएको छ ।

नेपाली अर्थसँग मिल्दो छ फ्रान्सेली अर्थ पनि । फ्रान्सेली शब्द चेपेउ (ऋजभउभबग) बाट आएको मानिन्छ टोपी । चेपेउको अर्थ टाउको छोप्ने भन्ने हो । ऋजभउभबग नै पछि ऋबउ भयो भनिन्छ ।

नेपाली टोपीको चलन निकै पुरानो मानिन्छ । डेभिड क्रिस्चियनले लेखेको ‘हिस्ट्री अफ रसिया, सेन्ट्रल एसिया एन्ड मंगोलिया’का अनुसार इसापूर्व आठौं शताब्दीदेखि नै युरेसियाका घाँसे चउरमा घोडामाथि चढेर लडाइँ गर्ने शकहरू चुच्चे टोपी लगाउँथे । मानव जातिको इतिहासमा सबभन्दा पहिले घोडा चढेर लडाइँ गर्ने यस शक जातीकै टोपीको विकसित रूप नै खस जातीले प्रयोग गर्ने आजको नेपाली टोपी हुन सक्ने योगी नरहरीनाथको भनाई छ ।

भानुभक्त अथवा मोतीराम भट्टले लगाएजस्तो कार्चोपी भरेको टोपी राणाकालमा सुब्बा वा त्योभन्दा ठूला पदाधिकारीले मात्र लगाउन पाउँथे । फुर्को भएको त्यस्तो टोपी टर्कीबाट नेपाल आएको अग्लो टोपीको होचो रूप हो भनिन्छ ।

नेपाली ढाका टोपीको कुरा गर्दा काठमाडौं उपत्यकाभित्र श्री ३ जुद्धशमशेरका पालामा मात्र सुरु भएको देखिन्छ ।

बंगालादेशको ढाकाको कपडा नेपालसम्म आयात गरेर ल्याइन्थ्यो । ढाकाबाट ल्याएको त्यही कपडालाई ढाका भन्न थालियो र त्यसको टोपी पनि बुन्न थालियो र त्यही क्रमले निरन्तरता पाएको हो पनि भनिन्छ ।

११ औ शताब्दीको अन्त्यदेखि १३ औं शताब्दीको प्रारम्भसम्म राज्य गरेका सेन बंश माथि बख्तियार खिल्जीका छोरा इख्तियार खिल्जीले गरेको आक्रमणबाट बंगालबाट सेन वंश विस्थापित हुन पुग्यो । यसरी बंगालका पाल र सेनहरू इतिहासका विभिन्न चरणका धक्काले विस्थापित हुँदै नेपालसम्म पनि आइपुगे । चौधौं शताब्दीमा जुम्लाको खस राजवंशको पतन भएपछि पृथ्वी मल्लका रजौटाहरू बेग्लाबेग्लै टुक्रे राज्यका राजा भए । मुकुन्द सेन सम्भवतः पहिले खस राजाहरूकै रजौटा थिए । मुकुन्द सेनले पाल्पामा सेन वंशको बलियो जग हाले ।

आज पाल्पाबाहेक नेपालको तेह्रथुमदेखि सुदूरपश्चिमका ४० भन्दा बढी जिल्लामा ढाका कपडा बन्ने गर्दछन् । पछिल्लो समय ढाकाबाट विवाहमा बेहुलाले दौरा सुरुवाल सिलाएर लगाउने चलन बढेको थियो तर अचानक दौराजस्तै देखिने भारतीय पहिरन आएपछि पुनः यो बिस्थापितजस्तै भएको छ ।

ढाकाको संस्कृति सेनहरूसँगै पाल्पा आइपुग्यो । राणाकालमा श्री वीरशमशेरबाट खड्गशमशेर पाल्पा धपाइएपछि राणा दरबारको ओहोरदोहोरले पाल्पा र काठमाडौंको सांस्कृतिक आदानप्रदान बढ्दै गयो । त्यही ऐतिहासिक कारणले पाल्पाबाट काठमाडौंमा ढाकाको चलन सुरुवात हुन पुगेको थियो पनि भनिन्छ ।

विकिपिडियामा उल्लेख भएअनुसार काठमाडौँ उपत्यकामा नेवाहरूको मुख्य र मौलिक पहिरन थियो टोपी । पछि पहाडी भू–भागमा बसोबास गर्ने प्रायः सबै क्षेत्री, बाहुन र अन्य जातीका मानिसहरूले पनि परम्परागत रूपमा यसललाई लगाउन थाले । कपडाको टोपी बुन्न प्रयोग गरिने एउटा विशेष प्रकारको धागोलाई धाका भनिन्छ । धाकाबाट बुनिएको टोपीलाई धाका तपुलि भनिन्छ र डोटेली अर्थात खस भाषामा घरमै पराम्परागत तरिकाले बनाइएको धागो लाई धाका भनिन्छ । सुरुवातमा धाका टोपी भनिन्थ्यो पछि गएर धाका टोपिलाइ नै ढाका टोपी भनियो ।

टाउको ‘ढाक्ने’ हुनाले ‘ढाक्ने टोपी’ भनियो र कालान्तरमा यसलाई ‘ढाका टोपी’ भन्ने गरियो पनि भनिन्छ । नेपालमा लगाइने टोपीहरुमा भादगाउँले र ढाका टोपी मुख्य हुन् । त्यसबाहेक विभिन्न जात–जातिको आफ्नै जातिको पहिचान झल्काउने टोपी पनि छन् । धेरै प्रकारका टोपीमध्ये ढाका टोपी मुख्य र राष्ट्रिय पहिचान बोकेको टोपी बन्न पुग्यो ।

सन् २०१३ नोभेम्बर २६ मा सामाजिक संजाल फेसबुकमा एक सार्वजनिक पेज स्थापना गरी पहिलोपटक जनवरी १ लाई ‘अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली टोपी दिवस’ मनाउन आह्वान भएसँगै यसले अझ व्यापकता पायो र यो टोपी विदेशीहरुले पनि लगाउन थाले । विशेषतः सबै देशको भेषभूषा, चालचलन र रीतिरिवाज फरक भएझैँ ढाका टोपीलाई नेपालीहरूको चिनारीको रूपमा लिने गरिन्छ ।

आज पाल्पाबाहेक नेपालको तेह्रथुमदेखि सुदूरपश्चिमका ४० भन्दा बढी जिल्लामा ढाका कपडा बन्ने गर्दछन् । पछिल्लो समय ढाकाबाट विवाहमा बेहुलाले दौरा सुरुवाल सिलाएर लगाउने चलन बढेको थियो तर अचानक दौराजस्तै देखिने भारतीय पहिरन आएपछि पुनः यो बिस्थापितजस्तै भएको छ ।

२०८० को दशैँको टिकाको भोलिपल्ट कात्तिक ८ गते ३१ जनाको टोलीमा आमा र श्रीमतीसहित तिर्थ यात्राका लागि वृन्दावनतिर हिँडियो । मेची कटेर भारत प्रवेश गरेपछि निरन्तर मेरो शिरमा सगरमाथा बनेर ठडिइरह्यो ढाका टोपी । त्यसबेला रमाईलो र गौरवशाली अनुभव हासिल भयो ।

नेपाली टोपीको डिजाइन नेपालमै भएको भए पनि टोपीको आविष्कारकका बारेमा प्रचारित छैन । जंगबहादुर राणाका पालामा उनकी बहिनी डम्बरकुमारी राणाले आफ्नो दाजुलाई खुसी पार्न टोपी बनाएर उपहार दिएको भन्ने भनाइ पनि छ ।

सबै जात, धर्म, सम्प्रदायले आफ्नो पहिचानको सगरमाथा ठानेको ढाका टोपिसँग मेरो आफ्नै साइनो र सम्बन्ध छ ।

स्कुल वा कलेज पढ्दा पनि कहिलेकहिँ टोपी लगाएर हिँड्थेँ । राम्रो प्रतिक्रिया आउँथ्यो । म हौसिएँ । जब सरकारी सेवामा प्रवेश गरेँ टोपीविना कार्यालयमा छिर्न र कतिपय गतिविधिमा समावेश हुन पाइदैनथ्यो । यो बाध्यात्मक बन्यो ।

२२ वर्ष टोपीसँग बाध्यताको साइनो लागिरह्यो । टोपीबिनाको फोटोले नागरिकता बन्दैनथ्यो गणतन्त्र अघि । त्यसबेला नागरिकता साइनो बन्यो टोपीसँग । सायदै थोरै नेपालीले आफ्नो विवाहमा टोपी लगाउँदैनन् होला । ती मान्छेजस्तै मेरो पनि वैवाहिक नाता बन्यो टोपीसँग ।

तर २२ वर्षको सरकारी सेवापछि ढाका टोपी कमै लगाउन थालेँ । २०७९ सालको प्रतिनिधि सभा निर्वाचनमा उम्मेदवारी दर्ता गर्न घाम छल्ले अंग्रे्रजी क्याप लगाएको थिएँ । सहयोगी साथीभाइ, आफन्त र शुभेच्छुकले ढाका टोपी नै लगाउन बाध्य पारे, लगाएँ । त्यसपछि राजनीतिक नाता बन्यो टोपीसँग । त्यसपछि ऐच्छिकरुपमा प्रयोग भइरह्यो ।

२०८० को दशैँको टिकाको भोलिपल्ट कात्तिक ८ गते ३१ जनाको टोलीमा आमा र श्रीमतीसहित तिर्थ यात्राका लागि वृन्दावनतिर हिँडियो । मेची कटेर भारत प्रवेश गरेपछि निरन्तर मेरो शिरमा सगरमाथा बनेर ठडिइरह्यो ढाका टोपी । त्यसबेला रमाईलो र गौरवशाली अनुभव हासिल भयो ।

यो टोपी लगाउने मानिस नेपाली हो भनेर धेरैले जान्दा रहेछन् । नमस्ते नेपाल, नमस्ते काठमाडौँ वा जय पशुपतिनाथ भनेर सम्मान जनाउने मात्र गरेनन् थाहा नपाउनेले पनि विशेष र जिज्ञाशु नजरले हेरे । काशिको फुटपाथमा भेटिएका एकजना मजदुरले बोलाएरै भने मेरो आमाको आँखाको उपचार नेपालमा गरेको नि !

नेपालका विभिन्न ठाउँबाट तीर्थ यात्रामा गएका नेपालीहरु भिड छिचलेर पनि कुरा गर्न आए । मथुराको एक अस्पतालमा कार्यरत कैलालीका युवा डाक्टर ईन्द्र अधिकारी कंशको दरबारमा भेटिए । नेपाली भेट्दा नेपाल भेटेझैँ भयो भनेर कुरा गर्न आएको भन्थे ।

काशीमा एउटा किराना पसलमा पानी किन्न गएको बेला पसलेले नेपाली गीत सुनाए । ‘सफल तिम्रो त्यो जिन्दगीलाई यो दुःखिको बधाई छ’ र ‘गंगाजले पानीले भिज्यो तिम्रो रातो पछ्यौरी’ भन्ने गीत उनले राम्रैसँग गाए । नेपाली साथीबाट नेपाली गीत सिकेको भन्थे उनी ।

वृन्दावनमा सयलमा बसिरहेका हामीलाई देखेर एक स्थानीयले अर्कोसँग कुरा गरे ‘नेपालीले जस्तै अपमान र पिटाइ सहन्छ तर आफ्नो शिरको टोपी निकालेको सहँदैन, सिधै काटिदिन्छ ।’ हाम्रो टोपी र स्वाभिमान थाहा पाएका मानिस रहेछन् ती ।

नेपालीको टोपी छुट्यो भन्दै हामीलाई पछ्याउँदै टोपी बोकेर दौडदै आएको रहेछ पसले । समुहमा म अलि अगाडि भएको कारण सबितालाई दिएर गएछ । र मेरो शिर बनेर मेरो सगरमाथा नेपालसम्म आयो ।

सबैभन्दा सजिलो त के भयो भने जस्तै भिडभाडमा पनि टोपीले घुमघाम सहज गराइदियो । समुहको सबैभन्दा अग्लोमान्छे म । कोही कतै भिडमा अलमलियो भने पनि मेरै शिरको टोपी हेर्दै पछ्याउँदै एकापसको साथ भेटिरह्यौँ ।

कात्तिक १५ गते काशीबाट गया जाने दिन, साँझको ट्रेन थियो । केही प्रसादी उपहार सामग्री किनमेल गरेर रिक्सा चढेर हतारहतार शिवाला स्थित होटलतिर फर्कँदै थियौँ ।
तपाईको टोपी खोइ ?

यो प्रश्नले झस्किएर टाउको छामेँ । टाउकोमा टोपी थिएन । शिवको नाम प्रिण्टेड टिसर्ट किन्न मन लाग्यो । त्यसको साइज नाप्न टोपी खोलेर टिसर्ट लगाउनुपर्ने भयो ।

पसलेले टिसर्ट पोको पारेर दियो पैसा तिरेर हिँडे । खोलेर राखेको टोपी कपडाले छोपिएछ लगाउन बिर्से । खिन्न भयो मन । फर्केर टोपी लिन जाने समय थिएन । चुपचाप रिक्सामा बसिरहेँ ।

मनमा कुरा खेल्यो पसलेले मेरो टोपी सम्मानसाथ लगाउँछ कि, साँचेर राख्छ वा कतै रद्दीको टोकरीमा फाल्छ । टोपी र मेरो स्वाभिमानको औधी माया लागिरह्यो ।

सायद मेरो सोचमग्न अनुहार पढेर होला धेरैबेर धैर्य गर्न सक्नुभएन । सँगै रिक्सामा यात्रारत सबिता खनालले झोलाबाट टोपी झिकेर दिनुभयो । टोपी उहाँले बोकेको कुरा हामी कसैलाई थाहा थिएन । सबैजना खुशी भयौँ । म अझै बढी खुसी भएँ ।

नेपालीको टोपी छुट्यो भन्दै हामीलाई पछ्याउँदै टोपी बोकेर दौडदै आएको रहेछ पसले । समुहमा म अलि अगाडि भएको कारण सबितालाई दिएर गएछ । र मेरो शिर बनेर मेरो सगरमाथा नेपालसम्म आयो ।

सम्बन्धित शीर्षकहरु

जनजिवन : एउटा युवा शक्ति जसले अस्थायी रुपमा पान व्यापार गरिरहेका छन्

‘कतारको राष्ट्रिय दिवस यहाँका जनताको बफादारी, ऐक्यबद्धता र गौरवको वार्षिक स्मरण पनि हो’

अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासी श्रमिक दिवस : अझै चासो र चिन्ता वैदेशिक रोजगारकै

अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवस : विश्वभर मानव अधिकारको अवस्था चिन्ताजनक

नेताको हाइफाई, बदनाम हुँदै ट्रेड युनियन

‘काठमाडौंको रहनसहनमा आदत भइसकेको जीवन एकाएक यता लाग्दा अनौठो मान्ने धेरै हुनुहुन्थ्यो’

‘पीएनओ’ अर्थात नेपाली मुलका नेपालीले खोजेका कुरा

‘अरुको पसलमा काम गर्दै सिप सिकेँ, अहिले त्यही सिपले काम दिएको छ’ : शंकर मिजार

जनजिवन : ‘नाफा घाटा आफ्नो ठाउँमा छ, आफ्नो कामप्रति हामी सधैँ सजग, दृढ र ढुक्क छौँ’

‘सरकारले युवाहरुलाई देशमै उद्यमशिल बनाउने वातावरण सृजना गर्नुपर्छ’-बैकुण्ठ दाहाल